بررسی نقش برنامه درسی پنهان در توسعه رفتارهای حرفه ای در آموزش پزشکی

حرفه ای گری در رشته پزشکی به خاطر وظیفه خطیری که حرفه پزشکی در سطح جامعه به عهده دارد از اهمیت خاصی برخوردار است. دانشگاههای علوم پزشکی در انجام وظیفه اصلی خود که تربیت نیروی پزشکی مورد نیاز جامعه است باید علاوه بر دانش و مهارتی که برای پرداختن به این حرفه ضروری است، به توسعه و تقویت ارزشها، نگرشها، هنجارهای اخلاقی، مهارتهای اجتماعی و بقیه ویژگیهایی که شکل دهنده رفتارهای انسانی یک پزشک یا همان حرفه ای گری است نیز توجه لازم را مبذول دارند. از طرف دیگر صاحب نظران آموزش پزشکی معتقدند که برنامه درسی پنهان قدرتمندترین راه انتقال ارزشهای حرفه ای گری به فراگیران است. بنابراین در راستای اهمیت به حرفه ای گری و آموزش و ارزشیابی آن باید به نقش برنامه درسی پنهان و تأثیرات مثبت یا منفی آن، توجه نمود. هدف از پژوهش حاضر بررسی نقش برنامه درسی پنهان در توسعه رفتارهای حرفه ای در آموزش پزشکی بوده است. این پژوهش به صورت یک مطالعه ترکیبی با رویکرد تری انگولیشن یا سه سو سازی و با روش همزمان طراحی گردید. پژوهش در سه مرحله اصلی اجرا شد. مرحله اول به صورت یک مطالعه کیفی، مرحله دوم به صورت یک مطالعه توصیفی کمی، و مرحله سوم با طراحی مدل مفهومی و ارائه راهکارها انجام گردید. مطالعه کیفی با مشارکت 10 نفر از اساتید گروه های داخلی و جراحی و 10 نفر از انترن هایی که در حال گذراندن 6 ماه آخر دوره انترنی بودند، و با نمونه گیری هدفمند انتخاب شده بودند، انجام گردید. روش گردآوری اطلاعات مصاحبه نیمه ساختاردار بود. تحلیل داده های کیفی با متد تحلیل محتوای موضوعی که مراحل آن عبارت بود از خواندن متن مصاحبه ها، استخراج جملات معنی دار، کدگذاری، طبقه بندی کدها، نام گذاری طبقه ها و مشخص کردن رابطه بین طبقه ها انجام گردید. برای تعیین دقت و صحت داده ها از روش چک اعضاء، پرسش از همکار، توصیف کامل زمینه و ناظر خارجی استفاده شد. مطالعه کمی به صورت یک مطالعه توصیفی بر روی انترن هایی که در سه ماه اردیبهشت، خرداد و تیر 1388 در حال گذراندن بخش های داخلی و جراحی بودند انجام شد. روش نمونه گیری نمونه گیری آسان بر مبنای زمان بود و در مجموع 183 نفر وارد مطالعه شدند. ابزار جمع آوری اطلاعات پرسشنامه مشاهده عملکرد شامل 26 گویه با مقیاس چهاردرجه ای شامل، بالاتر از حد انتظار، در حد انتظار، پایین تر از حد انتظار و غیر قابل قبول بود. گویه های پرسشنامه در 6 حیطه که توسط تحلیل عاملی و اجماع متخصصان تعیین شده بود، حیطه بندی گردید. روایی پرسشنامه توسط متخصصان تأیید و پایایی آن از طریق مطالعه پایلوت 0/92 آلفای کرونباخ بود. برای تکمیل پرسشنامه ها از دستیاران سال 2 و 3 داخلی و جراحی استفاده شد که طی یک کارگاه راجع به نحوه تکمیل پرسشنامه آموزش دیدند و بر اساس مشاهده عملکرد حرفه ای گری انترن ها در طول 3 هفته، پرسشنامه ها را تکمیل نمودند. برای تحلیل داده ها از spss ویرایش 15 و آمار توصیفی و استنباطی استفاده گردید. داده های دو مطالعه کمی و کیفی به صورت جداگانه و مستقل گردآوری و تحلیل شد و در قسمت بحث تا حد امکان با یکدیگر ادغام شدند. تحلیل داده های مطالعه کیفی ابتدا منجر به تولید 1150 کد در 18 طبقه گردید که پس از تقلیل کدها و بازنگری طبقه بندی، 642 کد در 4 طبقه یا تم اصلی، و 28 طبقه یا تم فرعی بدست آمد که برخی طبقه های فرعی خود شامل دو یا چند زیرطبقه می گردید. تم های اصلی شامل آموخته های حرفه ای گری در برنامه درسی پنهان، آسیب شناسی حرفه ای گری، نقش آفرینی در حرفه ای گری و تسهیل کننده های ارتقاء حرفه ای گری بود. آموخته های حرفه ای گری در برنامه درسی پنهان شامل 10 تم فرعی ارتباط با بیمار و همکار، اطلاع رسانی به بیمار، مسئولیت پذیری، احترام به دیگران، ایثار، محبت و دلسوزی، صداقت و رازداری، قابل اطمینان بودن، پذیرش خطا و حقوق بیمار بود. تم آسیب شناسی در برگیرنده عوامل اجتماعی -فرهنگی، اقتصادی ،سازمانی، شخصیتی، بین فردی، آموزشی، انگیزشی و زمینه ای بود. نقش آفرینی نیز شامل نقش بیمار، نقش پرسنل، نقش همکار، نقش الگو بودن اساتید و نقش خود فرد می گردید. تسهیل کننده های ارتقاء حرفه ای گری شامل عوامل تسهیل کننده مدیریتی، اقتصادی، آموزشی، نظارتی و اجتماعی فرهنگی بود. تمامی این موارد با ذکر کدها و برخی نقل قول ها در فصل 4 آمده است. بر اساس نتایج مطالعه کمی میانگین نمره کل حرفه ای گری انترن ها 0/44±2/84 از نمره 4 بود. حیطه صداقت و رازداری بالاترین نمره میانگین (3/11) و ایثار و محبت پایین ترین نمره میانگین (2/51) را به خود اختصاص داد. مقایسه نمرات انترن های داخلی و جراحی نشان دهنده بالاتر بودن نمرات انترن های داخلی نسبت به انترن های جراحی بود که در حیطه های صداقت و رازداری، احترام و پذیرش خطا معنی دار بود. مقایسه نمرات انترن های نیمه اول و نیمه دوم انترنی نیز نشان دهنده بالاتر بودن نمرات انترن های نیمه اول در تمام حیطه ها بود که در حیطه مسئولیت پذیری و صداقت معنی دار بود. رگرسیون ساده نشان داد که حیطه مسئولیت پذیری بالاترین نقش را در تعیین نمره کل حرفه ای گری ایفا می کند. نتایج مطالعه کیفی در مورد هدف اول طرح مشخص کننده ویژگیهای حرفه ای گری در بیمارستان های ماست که در برگیرنده تجارب مثبت و منفی هر دو بود و نشان دهنده نقش برنامه درسی پنهان در یادگیری ویژگیهای حرفه ای گری می باشد. تفاوت نمرات انترن های دو بخش داخلی و جراحی نشان دهنده تأثیر محیط یا زمینه که یکی از مؤلفه های برنامه درسی پنهان بوده و در مطالعه کیفی نیز بدست آمد، بر شکل گیری و بروز رفتارهای حرفه ای گری است. تفاوت نمرات انترن های نیمه اول و نیمه دوم انترنی که در مصاحبه ها نیز به آن اشاره شد، نشان دهنده بارز بودن برخورد با رفتارهای غیر حرفه ای است که به نوبه خود نقش برنامه درسی پنهان را بااهمیت تر می سازد. با استفاده از نتایج دو مطالعه کمی و کیفی یک مدل مفهومی طراحی گردید و با استفاده از مدل مفهومی راهکارهای ارتقاء حرفه ای گری در هفت حیطه شامل آموزش ضمنی حرفه ای گری، آموزش آشکار، روشهای آموزش حرفه ای گری، الگو بودن اساتید، نظارت، ارزشیابی، و آموزش اساتید ارائه گردید. به طور خیلی خلاصه و در کل آشنایی بیشتر اساتید با حرفه ای گری، توجه به نقش برنامه درسی پنهان و الگو گیری فراگیران از هنجارها و طرز رفتارها، تلفیق ملاک های حرفه ای گری در فرم های ارزشیابی و نظارت سیستمیک بر عملکرد دانشجویان واساتید در مورد حرفه ای گری به منظور اصلاح وضعیت پیشنهاد می شود.